Met zijn radicale optreden zet Paus Franciscus niet alleen aan tot meer aandacht voor wereldwijde armoede. Hij veroorzaakt hij ook een revolutie in de katholieke kerk. [NRC Handelsblad, 2 augustus 2013]
Hoewel de Rooms Katholieke kerk altijd aandacht had voor mondiale armoede, leidde dat maar zelden tot een compleet nieuwe koers. Recente pausen als Johannes-Paulus II en Benedictus XVI steunden weliswaar liefdadigheidsorganisaties en de zorg voor aidspatiënten, maar keerden zich tegelijkertijd tegen voorstellen waarmee de armoede structureel kon worden aangepakt.
Ongetwijfeld had de verspreiding van aids in Afrika veel minder doden geëist, wanneer Rome zich niet zo fel had verzet tegen campagnes voor veilig vrijen en het gebruik van condooms. Al even dramatisch was de innige samenwerking van de Heilige Stoel binnen de Verenigde Naties met landen als Iran, Saudi-Arabië en, recent, de Egyptische moslimbroeders. Bij de VN heeft de katholieke kerk de status van ‘permanent observer’ en torpedeerde samen met fundamentalistische landen voorstellen op het terrein van family planning en vrouwenrechten. Zo wist de rooms-islamitische alliantie onder meer het streven naar geboortebeperking in ontwikkelingslanden buiten de Millenniumdoelen te houden. En dat, terwijl het terugdringen van het aantal kinderen binnen straatarme gezinnen van directe invloed is op de levensomstandigheden van miljoenen. De weigering om vrouwen het recht over hun eigen seksualiteit toe te kennen is zo cruciaal omdat grote gezinnen doorgaans worden afgedwongen door mannen.
Lampedusa
Dat alles lijkt fundamenteel te veranderen onder de huidige paus Franciscus. Zijn wandelingen door de favela’s van Rio, zijn bezoek aan een nooddruftig ziekenhuis en zijn warme woorden voor straatarme migranten op Lampedusa zijn meer dan symboolpolitiek. Deze paus lijkt vastbesloten armoedebestrijding tot de absolute prioriteit van de Rooms-katholieke kerk te maken. Preekte paus Benedictus meer afstand tot de wereld en riep hij de katholieken op om zich terug te trekken in het geloof, Franciscus stuurt hen de kerkgebouwen weer uit en de straat weer op.
Wie Franciscus’ beleid echter toetst op kwesties als de toelating van vrouwen tot het priesterschap, de opheffing van het celibaat of het erkennen van het homohuwelijk, zal weinig verschillen zien met dat van Benedictus. Niet alleen zijn het homohuwelijk, het celibaat of het vrouwelijke priesterschap van geringe betekenis in het terugdringen van de mondiale armoede, ook zal Franciscus ervoor waken de conservatieve tak van zijn kerk al te zeer van zich te vervreemden. Waarschijnlijk zal deze paus, anders dan zijn voorgangers, bij deze kwesties eerder verwijzen naar het eigen geweten van zijn gelovigen.
Poverello
Expliciet volgt deze paus de boodschap van Franciscus van Assisi (1182-1226) dat de kerk zélf moet kiezen om in armoede te leven, terwijl ze tegelijkertijd de ongekozen armoede van ánderen moet bestrijden. Daarin ging de middeleeuwse Franciscus, ‘Francesco Poverello’ een stuk verder dan Jezus. Ook Jezus predikte barmhartigheid maar leefde zelf allesbehalve in armoede. De radicale Franciscus gaf álles weg wat hij bezat en weigerde zelfs een dak boven zijn hoofd. Bij Jezus’ dood dobbelden de soldaten onder het kruis om zijn kleren. Naar de vodden van Franciscus hadden ze waarschijnlijk geen vinger uitgestoken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de volgelingen van Franciscus telkens weer in de periferie van de kerk belandden.
En plotsklaps bevindt het ideaal van Franciscus zich in het hart van de kerk. Terwijl de linkse bevrijdingstheologen in de jaren ’70 met vuur en vlam door het Vaticaan werden bestreden, liet Franciscus tijdens zich tijdens zijn bezoek aan de Braziliaanse sloppenwijken vergezellen door een immens portret van de in 1980 in El Salvador vermoorde ‘bisschop van de armen’ Óscar Romero. Ook blijkt Franciscus het prima te kunnen vinden met linkse presidenten als Rafael Correa van Ecuador en Nicolas Maduro van Venezuela. Terecht constateert Nicolás Contugno, aartsbisschop van de Uruguayaanse hoofdstad Montevideo, dat de kerk in revolutionair vaarwater is beland.
Onheilige allianties
De gevolgen zullen immens zijn. Zo zet Franciscus miljoenen katholieken, van leken en geestelijken tot politici, aan het werk die het, net als hij, onverdraaglijk vinden dat in een wereld van rijkdom en overvloed elke vijf seconden een kind sterft aan honger en ondervoeding.
Daarnaast betekent de stellingname van deze paus een revolutie in zijn eigen katholieke kerk. Onvermijdelijk moet hij breken met de seksuele obsessies van zijn voorgangers. Niet omdat de nieuwe paus een losse seksuele moraal voorstaat, maar omdat het verzet van zijn voorgangers tegen veilig vrijen, vrouwenrechten en seksuele voorlichting een te zware tol eist van de allerarmsten.
Ook de ‘onheilige allianties’ met landen als Iran zullen onder Franciscus verdwijnen. In de VN zal de Heilige Stoel zijn felle verzet opgeven tegen de rechten van vrouwen om over hun eigen voortplanting te beschikken. Want wie de bestrijding van mondiale armoede zo hoog op zijn ideologische en politieke agenda zet, kan niet anders dan ook de rest van die agenda opnieuw te formuleren. Dat is een prachtig vooruitzicht.