Ralf Bodelier loopt een ‘omgekeerde kruistocht’ van Jeruzalem naar Bouillon, strandt door de coronacrisis in Antiochië, keert er weer naar terug, bezoekt de eerste kerk ter wereld en overweegt waarom juist hier het christendom werd uitgevonden.

Tijdschrift Berne, zomer 2020

In één jaar teruglopen van Jeruzalem naar Bouillon, van Israël naar de Belgische Ardennen. Dat was het plan. Een ‘omgekeerde kruistocht’, in het voetspoor van Godfried van Bouillon, leider van de Eerste Kruistocht (1096-1099). Een tocht die ik op 1 januari jl. vol optimisme startte en die had moeten eindigen op 31 december van dit jaar. Een wandeling die me door iconische plaatsen uit de geschiedenis van het Christendom zou voeren, waaronder natuurlijk Jeruzalem zelf. Maar ook door Antiochië, de inmiddels Turkse stad waar het christendom werd uitgevonden. Daarover zo meteen meer.

Half maart arriveerde ik al in Antiochië, dat vandaag Antakya heet. Op wonderbaarlijke wijze was ik tot dat moment aan de coronacrisis ontsnapt. Israël, Cyprus en Libanon gingen dicht zodra ik er mijn hielen had gelicht. In Turkije was nog geen vuiltje aan de lucht. In het oude hart van Antiochië nam ik mijn intrek in een klein Kapucijnenklooster. In de ochtenden woonde ik de mis bij die vader Domenico opdroeg voor twee trouwe gelovigen. En ondertussen hield ik het Turkse nieuws in de gaten waarin de regering trots meldde dat zij het virus wel buiten de deur zouden houden. Nou nee dus. Amper een week nadat ik was geland, besloot ook Turkije zich van de wereld af te sluiten en zat ik op de laatste vlucht terug naar Nederland. En nu ben ik met vier maanden vertraging weer gearriveerd in Antiochië. Niet op 31 december 2020 zal ik in Bouillon aankomen. Dat wordt al snel 31 april 2021.

Antiochië dus, ‘de Turkse stad waar het christendom werd uitgevonden’. Ik weet dat deze zin vragen oproept. Hoezo Antiochië? Het christendom begon toch in Jeruzalem? Met het leven, de dood en de opstanding van Jezus Christus? Of anders wel in Rome, de stad waar Jezus’ leerling Petrus de eerste bisschop werd?
Historici zien dat anders. Zo heette Jezus in zijn tijd nog simpelweg ‘Jezus van Nazareth’ of ‘Jezus, de zoon van Josef’. De eretitel ‘Christus’ kreeg hij pas vele jaren ná zijn dood en dat gold ook voor de term ‘christenen’. Jezus was geen christen, zoals ook zijn eerste volgelingen geen christenen waren. Jezus en zijn leerlingen waren gelovige joden. En wat Petrus betreft: historici betwijfelen of hij ooit in Rome is geweest. Laat staan dat hij er een christelijke gemeente leidde of dat hij er is begraven.
Historici zijn het er wel over eens dat termen als ‘christus’ en ‘christenen’ voor het eerst werden gebruikt in Antiochië. En wel door Paulus die samen met Petrus tot de belangrijkste verspreider van het nieuwe geloof wordt gerekend. Petrus reisde het eerst naar Antiochië, gevolgd door Paulus. In die tijd lag deze stad nog in de Romeinse provincie Syria en kende een van de grootste joodse gemeenschappen. Vandaag bevindt Antiochië zich net buiten Syrië. Afgelopen winter waren hier de bombardementen nog te horen.

Nu is het stil. En het is heet. Ik sjouw door de oude stad naar de Kerk van Sint Petrus. Dat is een in de rotsen uitgehakte grot waar de eerste christenen zich verzamelden. Het was hier waar Petrus zeven jaar woonde en Paulus het christendom uitvond. Alleen, verhit en bezweet wandel ik nu in die grot, kijk omhoog naar de natte, blauwdooraderde steen en besef dat ik in de eerste kerk sta die ooit werd gebouwd.

Aanvankelijk richtten Petrus en Paulus zich tot de joodse gemeenschap in Antiochië. Maar die had weinig interesse in hun verhalen over Jezus de Verlosser. Een verloste wereld, dat moest immers een harmonieuze en vreedzame wereld zijn. En wie ook maar even om zich heen keek, die wist dat daar geen sprake van was. Nee. Hoe joods Petrus, Paulus en hun Jezus ook waren, aan hun mede-joden kregen ze deze verlossingsboodschap niet verkocht.

Maar er diende zich een alternatief aan. De joodse gemeenschap van Antiochië bleek de aandacht te trekken van de omringende Romeinse en Griekse bevolking. Nogal wat Romeinen en Grieken waren wel klaar met hun traditionele godsdienst. Zeus en Jupiter, Diana en Ceres, ach, het waren mooie standbeelden en prachtige verhalen. Maar wie er even over nadacht, die begreep ook wel dat het verzinsels waren.
Ze konden in elk geval niet op tegen de hypermoderne joodse ideeën over een abstracte God. De joodse God, ‘JHWH’, ‘ik ben die ik ben’ bleek zelfs geen naam te hebben en al evenmin had iemand hem ooit gezien. Het was een God die niet méér op aarde had achter gelaten dan een tekst: de Thora. Een God bovendien, die je alleen kon vereren door deze tekst te bestuderen en daar stevig over te debatteren. En, natuurlijk, door je te houden aan wettelijke afspraken waartoe op grond van die teksten was besloten.
Ik zie het zó voor me: de joden van Antiochië zitten vóór in de synagoge, terwijl achterin een groeiende groep Grieken en Romeinen nieuwsgierig staat mee te luisteren. Maar al te graag hadden deze ‘heidenen’ zich tot het jodendom bekeerd. Maar de eisen waren hoog. Wie jood wilde worden, moest zich streng houden aan alle geboden en verboden. Er waren strenge voedselwetten, het maken van afbeeldingen was verboden, tijdens de sabbat mocht niet worden gewerkt en mannen moesten zich laten besnijden. Het pakket was zo omvangrijk en zo ingrijpend, dat de Romeinen en Grieken het toch maar bij meeluisteren hielden.

Paulus echter, zag in deze nieuwsgierige groep Grieken en Romeinen een mooie kans en nam een besluit dat de wereld zou veranderen. Tegen de zin van zijn collega Petrus, bood Paulus hen alsnog het joodse geloof aan. Maar het was een jodendom mét Jezus de verlosser en zónder het lastige pakket aan geboden en verboden. Het was een aanbod dat gretig werd omhelsd. Paulus noemde zijn verse volgelingen ‘christenen’ en het christendom was geboren.

Ik strandde in Antiochië in maart 2020. Op mijn wandeling van twaalf maanden liep ik vier maanden vertraging op. In de zomer van 1098 strandde ook Godfried van Bouillon in Antiochië. Op zijn kruistocht van drie jaar besteedde hij een vol jaar aan de verovering van de stad. Soms lijkt het alsof dingen niet anders kunnen gaan dan ze nu eenmaal gaan.