Wij hebben weinig zicht op de weg die ons elektronisch afval aflegt. Een belangrijk deel belandt via een illegaal circuit op notoire dumpplekken ver weg. Ook afgedankte computers van Nederlandse ministeries zijn hier te vinden.  (Met Hans Ariën. IS, September 2011)

IS werd rondgeleid op de ‘scrap yard’ van Accra en sprak met de gelauwerde milieujournalist Mike Anane: ‘‘Nederland dumpt tonnen elektronisch afval in Ghana. Daarmee is Nederland medeschuldig aan de voortijdige dood van duizenden Ghanese kinderen.”

Boven de ingang van Agbogbloshie prijkt een bord met ‘Ministry of Sports and Youth’. Maar gesport, wordt er niet op het immense terrein aan de rand van Accra. De Ghanese hoofdstad herbergt een van de grootste dumpsites van elektronisch afval van het continent. En Agbogbloshie is zo’n illegale, zij het buitengewoon goed georganiseerde dump. Er zijn nauwkeurig afgebakende secties voor auto-onderdelen, tv’s en pc’s. Een paar kapotte computers leveren onder de kundige handen van Ghanese jongeren weer één werkende op. Van binnen gestripte vrieskisten worden doorverkocht als kasten. Wat niet meer werkt, wordt gesloopt tot er verhandelbare metalen overblijven.
En er is veel wat niet werkt. De kunststof omhulsels worden tot grote bergen gestapeld. We zien een jongen die zonder duidelijk plan een stofzuiger met een hamer bewerkt. Als we dat willen vastleggen, vraagt hij 5 cedi (2,5 euro) voor de foto.
Het meest onrustbarende gedeelte bevindt zich achterin, vlakbij de inmiddels zwaar vervuilde Densu-rivier. Jonge jongens voltooien daar het laatste gedeelte van de recyclingsketen: het verbranden van kabels, elektriciteitsdraden, koelelementen en airco-onderdelen op zoek naar waardevolle metalen, vooral koper. Dikke zwarte wolken onttrekken de jongens aan het zicht. De metaaldampen drijven naar de andere kant van de rivier. Daar ligt een van de grootste slums van Ghana, in de volksmond ‘Sodom and Gommorah’ genoemd.
Mondkapjes en beschermende kleding dragen de jongens niet. Ze zetten hun gezondheid op het spel voor een cedi per dag – nog geen vijftig eurocent. Het achtergebleven koper kunnen ze kwijt bij de ‘scrap dealers’, even verderop. Die zorgen weer voor verder transport van de metalen in de West-Afrikaanse regio, en naar men fluistert, richting China.
Deze bedrijfstak bestaat al jaren en wordt oogluikend toegestaan. De ‘scrap yard’ kent een eigen ‘chairman’ die ook de orde handhaaft. Bezoekers melden zich bij hem. Als je verzekert dat je geen journalist bent, stuurt hij tegen betaling een van zijn jongens mee om je op je tocht over het terrein te vergezellen

Medeschuldig
Wij, Nederlanders, hebben hier weinig mee te maken. Zou je zeggen. Wij betalen onze verwijderingsbijdrage en zijn daarmee verzekerd van fatsoenlijke recycling en verwerking van de onze afgedankte elektronica. Maar niets is minder waar, zegt de Ghanese milieujournalist Mike Anane. ‘‘Nederland dumpt tonnen elektronisch afval in Ghana. Daarmee is Nederland medeschuldig aan de voortijdige dood van duizenden Ghanese kinderen. Want tachtig procent van de e-waste wordt door kinderen op deze scrap yards in brand gestoken. De gassen en dampen die tijdens de verbranding vrij komen, zijn verzadigd van lood, kwik en andere metalen. Dat maakt ze zo giftig dat kinderen doorlopend ziek worden. Doorgaans gaat het geld dat de kinderen met hun werk verdienen dan ook op aan medicijnen waarmee zij hun ziektes hopen te bestrij-den.
 Anane was onlangs in Nederland en sprak op De Dag van het Afval in Tilburg. Hij hield een bewogen verhaal over de teloorgang van de lagune bij Accra waar hij als kind zwom en vis ving. Een lagune die vandaag volledig is verwoest door de verbranding van elektronisch afval. Maandelijks, zo schat Anane, arriveren vijfhonderd zeecontainers in Ghana, afgeladen met oude pc’s, beeldschermen, televisies, printers en mobiele telefoons. Op de exportpapieren die het afval begeleiden, staat de lading omschreven als hulpgoederen, bedoeld om Ghana te voorzien van moderne communicatietechnologie. “Pal achter de deuren van zo’n container vind je inderdaad redelijk werkende apparaten”, zegt Anane. “Maar dat is nooit meer dan twintig procent van de inhoud. Daarachter ligt alleen nog maar troep.”
Het percentage apparaten dat bij aankomst in Ghana nog werkt of kan worden gerepa-reerd is laag, zegt Anane. Negentig procent van de containerinhoud belandt dan ook op Agbogbloshie of een van de overige negen scrap yards rondom Accra. Dag en nacht branden hier de vuren. Op elke waste dump werken rond de duizend kinderen, sommi-gen niet ouder dan tien jaar. Doorlopend staan zij in de zwarte rook. En de meeste van deze kinderen worden nog geen twintig jaar oud, schat Anane. “De meesten sterven aan kanker.”
De milieujournalist is bijzonder geïnteresseerd in de herkomst van het afval en fotografeert daarom doorlopend labels en stickers op de e-waste. Zo ontdekte hij dat een belangrijk deel afkomstig is uit Nederland. Ronduit geschokt was Anane toen bleek dat er oude pc’s tussen zaten, die ooit werden gebruikt op het Nederlandse Ministerie van Verkeer en Waterstaat.

VROM-inspectie
Dat ministerie bestaat vandaag niet meer. In 2010 ging het, samen met ministerie van VROM op in het huidige ‘ministerie van Infrastructuur en Milieu’. En daar reageert woordvoerster Elske ten Have op het bericht. Haar reactie is formeel. “De computers van het ministerie van Verkeer en Waterstaat worden afgevoerd via de dienst Domeinen van het ministerie van Financiën. Zij zorgen vervolgens voor de verdere verwerking.” Wat deze dienst vervolgens met de computers doet, weet ook Ten Have niet. Wat echter wél onder haar ministerie valt is de VROM-Inspectie, verantwoordelijk voor handhaving op het gebied van illegale export van e-waste vanuit Nederland.
Wat voert die inspectie dan wel uit, wanneer zelfs oude computers van Nederlandse ministeries Ghana weten te bereiken? Volgens Ten Have is e-waste al jaren één van de prioriteiten van deze VROM-Inspectie. “Dit jaar, in maart en mei, voerde de VROM-Inspectie samen met de douane, politie en de dienst Milieu en Bouwtoezicht van de gemeente Amsterdam controles uit op haventerreinen in Amsterdam, vanwaar veel export naar Ghana plaatsvindt. Een honderdtal containers en auto’s vol met elektronica-afval stonden klaar om te worden verscheept naar Afrika en werden geblokkeerd.”
“O ja?” Mike Anane reageert sceptisch. “Maar waarom vonden ook in januari, februari, april en juni geen inspecties plaats? En waarom niet in de veel grotere Rotterdamse haven? Want opgelost is de stroom containers met Hollandse e-waste in Ghana allerminst. Dáár gaat het uiteindelijk om.”
Een gesprek met Mike Anane is een belevenis. De Ghanese milieujournalist (48), au-teur van een handboek over milieujournalistiek in ontwikkelingslanden (Covering the Environment – 1996) voorzitter van het Afrikaanse netwerk van milieujournalisten en winnaar van de prestigieuze UNEP-prijs van de Verenigde Naties, schrijft al jaar en dag over het lot van de tienduizenden kinderen op de dumpsites. Over jongens die met het verbranden van westers afval een paar centen hopen te verdienen. Hij praat over hun kapotte, zwarte handen, bebloede voeten, de verschrompelde hersens, de groeiachterstanden, de verstikkingsdood na jarenlange blootstelling aan giftige rook en de vele kankergevallen rondom de verbrandingsplaatsen.
Daarbij schuwt hij de aanklacht niet. “De grootste daders zijn westerse producenten die weinig zin hebben om de verwijderingsbijdrage van hun producten te betalen. Zij geven criminelen de opdracht om de bij hen ingeleverde apparaten illegaal weg te werken. Omdat schepen richting zuiden vaak ruimballast nodig hebben, wordt het afval voor een habbekrats meegenomen.” Maar ook de Nederlandse overheid is verantwoordelijk. “Omdat zij in de Rotterdamse haven niet goed controleert, lukt het deze criminelen om containers met e-waste zonder problemen richting zee te loodsen. In Ghana tenslotte, knijpen de douanebeambten een oogje dicht omdat te veel mensen iets verdienen aan de import van het afval.”

Recycling
Mike Anane krijgt steun uit onverdachte hoek. “Hij heeft volkomen gelijk”, reageert André Habets, directeur van Wecycle, eveneens op Tilburgse de Dag van het Afval. “Er gaat nog véél te véél elektronisch afval illegaal de grens over.”
Wecycle is de organisatie die in Nederland verantwoordelijk is voor het inzamelen en recyclen van elektronisch afval. In 2006 haalde Wecycle 73,7 miljoen kilo e-waste op en jaarlijks komt daar tien miljoen kilo bij. Dit jaar, in 2011, zal Wecycle zo’n 125 miljoen kilo inzamelen. Habets’ organisatie probeert de illegale handel in e-waste te bestrijden door via duidelijke afspraken zoveel mogelijk elektronisch afval op te kopen. Vervolgens wordt dat afval als nieuwe grondstof weer terug in de productiecyclus gebracht.
“Naar schatting produceert Nederland echter 300 miljoen kilo elektronisch afval”, zegt Habets, “waarvan wij er dus maar 125 terug weten te halen. We zijn er nog lang niet. Een deel van dit afval verdwijnt nog steeds naar landen als Ghana.” Ook Habets bezocht met Mike Anane de Ghanese scrap yards. Ook hij constateerde dat de situatie van de kinderen die daar werken ‘erbarmelijk’ is.
Tegen zowel criminelen als tegen armoede valt maar lastig te concurreren, zegt Habets. “Zolang landen als Ghana zelf geen fatsoenlijke recyclingfaciliteiten hebben, moeten we alles op alles zetten om onze e-waste binnen de Nederlandse grenzen te houden. Alléén kan Wecycle dat niet. De illegale afvalhandel moet veel meer prioriteit krijgen van de Nederlandse opsporingsambtenaren.”
En die ambtenaren zitten bij de VROM-inspectie, waar het voorkomen van illegale ex-port al jaren prioriteit geniet. Elkse ten Have van het ministerie van Infrastructuur en Milieu benadrukt nog maar eens dat de inspectiedienst van haar ministerie zijn best doet. “In samenwerking met douane en politie controleert de VROM-Inspectie niet alleen containers in de havens. Ze controleert ook bij exporteurs en handelaren en bij bedrijven die oude elektronica van consumenten innemen, zoals detailhandel, milieustraten en kringloopwinkels.” En daar blijft het volgens Ten Have niet bij. “De VROM-Inspectie ondersteunt ook de Ghanese autoriteiten bij de handhaving op de import van elektronica-afval.” Dat doet ze onder andere door training van Ghanese milieu-inspecteurs, douaneambtenaren en de havenautoriteit. “Bovendien droeg de inspectie bij aan een studie naar de mogelijkheden van een recyclingbedrijf voor elektronica-afval in Ghana. En ze deed een haalbaarheidsstudie naar het opzetten van een inzamel- en recyclingsysteem in Ghana voor e-waste.”
Anane juicht het allemaal toe. Maar de proof of the pudding is de afname van e-waste in Ghana. “Zolang het mogelijk blijft om afval illegaal weg te sluizen, en zolang mensen in arme landen hopen iets aan dat afval te verdienen, zo lang gaat het dumpen door. En zo lang vinden in Ghana veel te veel kinderen een vroege dood.”