In een zoektocht naar creativiteit, humanisme en vooruitgang loopt filosoof Ralf Bodelier dit jaar een omgekeerde kruistocht van Jeruzalem in Israël naar Bouillon in de Belgische Ardennen.
In deel 21: Dertig jaar geleden viel het IJzeren Gordijn, maar voor de West-Europeaan is Midden- en Oost-Europa nog steeds niemandsland. We kennen het niet, we willen er niet heen en zijn er niet in geïnteresseerd. Terwijl juist dit deel van de Balkan ons verbindt met autoritaire staten als Rusland en Turkije.

Ralf Bodelier, Groene Amsterdammer 8 november 2020

In Wenen schieten IS-aanhangers vier mensen dood. Premier Rutte betuigt ‘onvoorwaardelijke steun’ aan zijn ambtsgenoot, de Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz. Vervolgens kopt @RTLnieuws dit: ‘Premier Rutte heeft zojuist via Twitter zijn Duitse collega’s medeleven betuigd’. Duitse collega’s. Zeker, het is een onnozel foutje en de tweet werd snel weggehaald. Toch openbaart hij iets. De journalist op de RTL-redactie wist waarschijnlijk niet dat Wenen in Oostenrijk lag. Want wat hij op televisie hoorde, klonk immers Duits.

Dan wij. Dan ik. Wat weten wíj eigenlijk van de wereld ten oosten van de lijn Winschoten – Vaals? Laten we beginnen een kleine Duitslandquiz. Met, bijvoorbeeld, de vraag wie de premier is van Noordrijn-Westfalen. Van de met 17,9 miljoen mensen bewoonde Duitse deelstaat, pal aan onze grens (antwoorden aan het einde van deze blog) Wie is de meest succesvolle Duitse popband sinds de jaren ’70? En de meest verkochte Duitse fictie-auteur van de laatste jaren? Wat is het grootste vliegveld van het land? De belangrijkste industrietak? En welke partij is in de Bondsdag de grootste oppositiepartij van de regering Merkel? Ik vrees dat de lezers van de Groene, die toch tot het best geïnformeerde deel van het Koninkrijk der Nederlanden behoren, op maar weinig vragen kunnen antwoorden.  

Tot zover Duitsland, onze directe oosterbuur, het machtigste land van de Europese Unie. Ik wandel door Bulgarije en arriveerde in Roese, de geboortestad van schrijver Elias Canetti aan de Donau. En ik sta versteld van mijn eigen, onthutsende onkunde over de geschiedenis, de cultuur en de politiek van het land. Gelukkig ben ik de enige niet. In zijn grote boek ‘Donau’ (1988) schrijft Claudio Magris dat Bulgarije van alle Oostbloklanden het onbekendst is, een land waar men zelden een voet aan de grond zet en dat voor het voetlicht komt als een toneel van onwaarschijnlijke, oncontroleerbare intriges, grillige sporen die naar sensationele complotten leiden, ontkende beschuldigingen van volkerenmoord… ‘ Dat schreef Magris in het jaar vóór de val van de Muur en waarin Bulgarije zich van het communisme verloste. Wat bleef is dat we in Bulgarije nog steeds geen voet aan de grond zetten, laat staan dat we ons in het Balkanland verdiepen.

Ja, nu ik er een aantal weken rondloop, nu beginnen namen, data, topografie en historische lijnen door mijn hersenpan te kronkelen, wanhopig zoekend naar eerder aanwezige kennis over dit deel van Europa. Kennis, zo moet ik bekennen, die er simpelweg nooit was. Voor mij was Bulgarije, net als Roemenië aan de overkant van de Donau terra incognita, een onontdekt territorium. Terwijl beide landen toch volop deel uitmaken van de Europese Unie en in de Europese Raad net zo resoluut kunnen vetoën als Nederland of Frankrijk.

Ik schrijf deze blog op 4 november, de dag na de Amerikaanse verkiezingen. Om het kwartier klik ik op de site van The Washington Post waar de nek-aan-nekrace nauwgezet wordt bijgehouden. Ik heb een abonnement op The Washington Post en dat heb ik niet op de Frankfurter Allgemeine of de Süddeutsche Zeitung, hoewel ik Duits lees en deze kranten op alle fronten superieur zijn. Ook weet ik meer van de persoon Joe Biden dan van de persoon Angela Merkel. Nooit was ik in Florida, toch heb ik een beeld van Miami, van de Cubaanse gemeenschap en van Disney World. Nooit landde ik in Chicago, toch weet ik dat het vliegveld O’Hare heet, dat Barack Obama er woont en dat Anish Kapoor in het Millenniumpark een enorme blinkende boon neerzette. Zoals de meeste Nederlanders ben ik vertrouwd met de Amerikaanse geschiedenis, zijn presidenten, de componisten, films, popmuziek en literatuur. Ik heb de Amerikaanse landkaart aardig in mijn hoofd en zie voor mijn geestesoog de verschillende landschappen, van de maisvelden in Iowa tot de woestijn van Arizona.

Maar het oosten van de Europese Unie? Ja, inmiddels weet ik dat de Bulgaarse premier Boyko Borisov heet, dat zijn kabinet als corrupt wordt omgeschreven en veel Bulgaren van hem af willen.  Maar wie is de Roemeense premier? En de Slowaakse? Maken ze in dit deel van Europa ook films, componeren ze er muziek en worden er romans geschreven? Zo ja, waarom weten wij daar dan niks van? Of, beter nog: waarom weet ík daar niks van? Hoe heet eigenlijk het vliegveld van Boekarest? Hoe denken ze in dit deel van Europa over Trump, over homoseksualiteit, over persvrijheid? Hoe denken Bulgaren over óns?

We kijken teveel westwaarts, naar de Verenigde Staten en veel te weinig in oostelijke richting, naar onze achterburen. We missen een mentale kaart van Europa, zoals we die wel hanteren van Verenigde Staten. Dromend over Amerika zien we hoe golvende High Ways Little Rock verbinden met Oklahoma City en Albuquerque. Niemand ziet de route voor zich van Košice naar Debrecen en verder naar Cluj-Napoca. Dertig jaar geleden viel het IJzeren Gordijn, maar voor de West-Europeaan is  Midden- en Oost-Europa nog steeds niemandsland. We kennen het niet, we willen er niet heen en zijn er niet in geïnteresseerd. Het is  4 november en ook ik zit hier, kwartier na kwartier, te klikken op de site van The Washington Post. En dat terwijl buiten een schat aan nieuwe kennis en ervaringen op me ligt te wachten.

Wat betekent het, bijvoorbeeld, dat ik overal in Bulgarije gesloten, overwoekerde en half ingestorte minaretten zie? Waar zijn de biddende moslims gebleven? Wat betekent het dat een Turkse vrouw uit Istanboel, die haar ouders opzoekt in Haskovo, op het terras haar stem laat zakken en me toefluistert dat zij 1989 uit Bulgarije werd verjaagd? ‘Zoals wij allemaal?’ Ik kan haar uitspraak niet plaatsen. Wie zijn ‘wij’, en waarom werden ‘wij’ verjaagd? Waarom hangt er een groot bord bij de deur van Alexander Nevski-kathedraal in Sofia waarop staat dat deze kerk een monument is ‘voor de bevrijding van Bulgarije uit de Turkse slavernij.’? Hoe verhouden de Bulgaren zich eigenlijk tot hun machtige buren? Tot Rusland, aan de overkant van de Zwarte Zee? Maar vooral toch tot Turkije? Waarom stuurt de Turkse president wel bussen vol migranten naar de grens met Griekenland, maar niet naar die met Bulgarije, twintig kilometer verderop?

Hoe bang zijn de Bulgaren voor Erdoğan wanneer die roept dat de héle Balkan deel uitmaakt van Turkije? Of wanneer hij zegt dat het stadje Kardzali, op 85 kilometer van de Turkse grens, weliswaar ‘fysiek’ in Bulgarije ligt maar onderdeel is van het ‘spirituele’ Turkije. Hoe groot is het vertrouwen de Bulgaren op hun lidmaatschap van de NAVO? Door me te fixeren op de Amerikaanse verkiezingen kom ik er zeker niet achter. Maar de volgende week, dan weet ik het. En de lezer van de Groene weet het dan ook.

Kleine Duitsland Quiz

• De Minister-President van Noordrijn-Westfalen is Armin Laschet en lid van de Christendemocratische CDU
• Met 23 top-tien hits en 80 gouden en platinaplaten is ‘Scooter’ de meest succesvolle band van Duitsland. Scooter maakt ‘German happy hardcore, rave and techno’. (Bron: Omroep Deutsche Welle)
• De op dit moment best verkochte auteur (fictie) is de in 1982 geboren schrijver, zanger, cabaretier en kleinkunstenaar Marc-Uwe Kling die in 2009 doorbrak met de ‘Kangoeroe-Trilogie’ (Bron: buecher.de )
• Het grootste vliegveld in Duitsland is dat van Frankfurt am Main.  
• De belangrijkste industrietak is de auto-industrie. En Volkswagen is met 12 merken, 655 duizend werknemers en een omzet van 236 miljard euro het grootste bedrijf van Duitsland.
• Met 89 van de 709 zetels in de Bondsdag, is de extreemrechtse AFD de grootste Duitse oppositiepartij.

Deze publicatie kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.