Waar komt de moraal vandaan?

Date: 3 februari 2021

Barak vol schoenen, concentratiekamp Majdanek

Bijdrage Ralf Bodelier aan ‘De Getemde Mens’ van Martin Harlaar, uitgeverij Gompel&Svacina. Januari 2021

Waar komt de moraal vandaan?

Tja, waar kwam opeens de jonge man vandaan die me attendeerde op een verloren sleutel? Waar komt het noodnummer 112 vandaan? Of het al eeuwen dalende aantal geweldsmisdrijven?

Dat mensen moreel denken en doen; dat onze samenleving drijft op moraliteit, is zo’n vanzelfsprekendheid dat we ons blijven verbazen over gevallen waarin deze ontbreekt. Meestal gebeurt dat tijdens het kijken van het journaal of het lezen van berichten over oorlog in Syrië, gewapende criminelen of een dronken veroorzaker van een verkeersongeval. Het zijn uitzonderlijke gevallen, maar media leven nu eenmaal van uitzonderingen.

Ik besef maar al te goed dat een Syrische vluchteling, een beroofde burger of een verkeersagent geneigd is het uitzonderlijke als regel te zien. Laat ik het daarom bij mezelf houden. In míjn lange leven, als journalist reizend over de wereld, brak nooit oorlog uit. Ik ben nooit mishandeld en werd ik nooit aangereden. Daarentegen wordt me, waar ik ter wereld ook ben, doorlopend een fijne dag gewenst, de weg gewezen en hulp geboden.

Thuis, in Nederland, weet ik me bovendien omgeven door een fantastisch onderwijs- en gezondheidssysteem, een democratische rechtstaat en een al even excellent veiligheidsnet van politie en justitie. Wellicht leef ik in een bijzondere situatie. Maar wanneer ík met mijn fiets val, schieten van alle kanten mensen te hulp. Ben ík getuige van een ongeval, dan is er slachtofferhulp. Zak ík door mijn bestaansminimum, dan heb ik recht maaltijden van de voedselbank.

Moraliteit is een evolutionair proces. Eeuwenlang moreel denken en doen heeft mijn bestaan ingespannen in een fijnmazig web van mechanismen en maatregelen. Het verschaft me de mogelijkheid om een menswaardig bestaan te leiden. Een overvloed aan data over wereldwijde vooruitgang laat me vermoeden dat steeds meer wereldburgers er zo voorstaan, levend in een werkelijkheid die is opgebouwd uit moreel redeneren en handelen.

Neem ik wel voldoende notie van het kwaad? Mijn leven bracht me in elk geval naar de ellende in Afrikaanse krottenwijken, naar de conflicten in het Midden-Oosten en naar zowel de slachtoffers als de daders van de Rwandese genocide.

Ooit, in de vroege jaren ’80, liftte ik met rugzak, eenpersoonstentje en notitieblok naar Dachau, Auschwitz, Sobibor, Treblinka en Belzec. In het oosten van Polen trok ik in het verwaarloosde kamp Majdanek een oude schuurdeur open en belandde in een ruimte die tot de nok toe bleek gevuld met half vergane schoenen en kleren. Het was een onderdompeling in het onvoorstelbare. Opmerkelijk genoeg trainden juist de concentratiekampen me in het herkennen van de uitzonderlijke immoraliteit van de Shoah en de morele normaliteit in het hier en nu.

Populair is het beeld van een meedogenloze samenleving, in toom gehouden door een vernislaagje beschaving. Een vernislaagje dat maar even hoeft te barsten, om het grauw weer moordend en plunderend door de straten te zien trekken. Ik pleit voor een alternatieve gedachte. De idee van een beschaafde, morele samenleving, bedekt door een groezelig laagje immoraliteit. Dat laagje hoeft maar even te verwaaien om de morele basis van onze werkelijkheid zichtbaar te maken.   

Meer lezen? Voor zijn boek De Getemde Mens nodigde Martin Harlaar 142 auteurs uit om een antwoord te geven op de vraag ‘Waar komt onze moraal vandaan?’
Daaronder Maarten Boudry, Paul Cliteur, Christa Compas, Arnon Grunberg, Ayaan Hirsi Ali, Nelleke Noordervliet, Dirk Verhofstadt, Welmoed Vlieger en Frans de Waal.
Koop het boek direct bij uitgeverij Gompel&Svacina

Leave a Reply

Time limit is exhausted. Please reload CAPTCHA.

single.php