Wat betekent de opkomst van ‘bio, lokaal en slow’ voor het lot van dieren? Hoe gaan we met dieren om in de intensieve landbouw, hoe ging dat in het verleden en hoe gaat het ook vandaag nog buiten Nederland en Europa? [Augustus 2013]

Een punt van kritiek op de intensieve landbouw dat Eric van de Vijver, Kees Ruyter, Elizabet van der Kooij, Frank van der Hoven en Margreet Steendijk aansnijden, gaat ook mij aan het hart. Dat is het dierenleed dat mogelijk door de intensieve landbouw wordt veroorzaakt. Eric wijst op de kippen in hun kleine hokjes en Frank op de kippen, varkens en koeien die ongetwijfeld liever in een weiland hun kostje bij elkaar zouden scharrelen. Ik zou er, waarschijnlijk met grote instemming van allen, nog aan toe willen voegen dat het evident wreed is om biggen zonder verdoving te castreren, snavels van kippen af te branden en dieren over grote afstanden te transporteren zonder voldoende water, voer en ruimte.
Dat deze kritiek van Eric, Kees, Elizabet, Frank en Margreet mij aanspreekt, volgt uit de gedachte dat wij ooit terug zullen kijken op het massaal houden, slachten en eten van dieren, zoals we vandaag terugkijken op het houden van slaven en lijfeigenen. Wat mij betreft zou hun kritiek nog veel krachtiger mogen klinken. Jeremy Bentham wees er in 1789 al op dat dieren, net als mensen, kunnen lijden; en dat wij in staat zijn om dat lijden te voorkomen, door domweg geen dieren meer te doden en op te eten.
Een eeuw later deed de filosoof Arthur Schopenhauer iets vergelijkbaars. Schopenhauer wees erop dat het lijden van mensen én van dieren een appèl doet op mijn zorgzaamheid. Het lijden van een ander is ook mijn lijden en daarom gaat ook mij aan. In 1840 schrijft Schopenhauer ‘De vermeende rechteloosheid van dieren, de waan dat onze omgang met hen zonder morele betekenis is, of, zoals het in het de taal van de moraal luidt, dat er ten opzichte van dieren geen plichten zij, is een weerzinwekkende grofheid en barbarij van het Westen’.
Geen van reacties wijst echter in deze richting. Van Eric, Frank en Ester van Aalst begrijp ik dat het genot van lekker eten zo evident is, dat van vegetarisme geen sprake hoeft zijn, want vlees eten is immers aangenaam. Wat dat betreft lijkt me ‘Bio, slow en lokaal’ behoorlijk hedonistisch en eerder pragmatisch dan radicaal. De inzet is om dieren te blijven consumeren, zij het na een aangenamer leven van deze dieren, dan in de huidige intensieve dierhouderij.

Dierenleed
Maar hoe moeten we de omgang met dieren in de Néderlandse agrarische sector nu beoordelen, vergeleken met de omgang van dieren in het verleden en in het buitenland? Want dat is immers mijn uitgangspunt. We leven niet in de paradijselijke wereld uit Jesaja 11:6 waarin ‘een wolf speelt met een lammetje, een tijger ligt naast een bokje en kalf eet samen met een leeuw’. Een wereld waarin een ‘koe en een beer lopen in één wei, en hun jongen liggen bij elkaar’. Waarin ‘een leeuw eet gras, net als een koe.’ We leven in een wereld waarin zowel de voorstanders van de intensieve landbouw en hun critici van ‘Bio, slow en lokaal’ niet alleen menen dat we over dieren mogen beschikken, maar ook dat we hen mogen doden en eten.
De vraag is, kortom, of we dat houden en doden van dieren ‘híer en nu’ op een diervriendelijker wijze doen dan ‘dáár en toen’.
Wat onze vroegere omgang met dieren betreft, hoeven we ons weinig illusies te maken. Vroeger was onze omgang met dieren zeker niet beter. Integendeel. Op een schilderij van Rembrandt, (Bileam en de ezel, uit 1626), zien we hoe onbarmhartig de Bijbelse Bileam zijn lastdier afrost. Vandaag zou Bileam worden opgepakt en veroordeeld wegens dierenmishandeling.
Zelf herinner ik me nog de primitieve en gruwelijke methodes waarmee boeren in mijn geboortedorp halverwege de jaren ‘60 varkens slachtten. Varkens die hun hele leven doorbrachten in een donkere stal, wroetend in hun drek, om aan het eind van hun bestaan krijsend en aan hun oren naar de slachtplaats te worden gezeuld, waar ze met een voorhamer buiten westen werden geslagen. Vandaag zou zo’n boerderij met onmiddellijke ingang worden gesloten.
Wie ooit heeft rondgelopen in een Aziatische, Zuid-Amerikaanse of Afrikaanse stad, maakt zich al even weinig illusies over de omgang met dieren. Het transport van tientallen kippen, vastgebonden aan het stuur van fietsers, toont de dagelijkse realiteit van het dierenleed in het grootste deel van wereld.
Ronduit gruwelijk, blijkt het houden, martelen en doden van dieren in China en Zuid-Korea, zo schrijft Bernd Timmerman in Trouw (21 juni 2013). Levende honden worden in kokend water gegooid en levende katten in kokende olie. In China en Zuid-Korea ‘zit het martelen in de cultuur. De poten en staarten van katten en honden worden gebroken, ze zitten gepropt in gazen kooien, worden met opzet gemarteld omdat het vlees dan lekker smaakt door de adrenaline (..) Ook worden ze levend gevild. Geen dier is veilig, het is een hel voor dieren’.

Gevoelig voor dierenleed
Gaat het er vandaag, in de Europese, Nederlandse intensieve dierhouderij beter aan toe? Je zou zeggen van wel. Onze gevoeligheid voor dieren neemt immers al decennialang toe. En, belangrijker nog, we blijken ook naar die gevoeligheid te handelen. Vergeleken met de tijd van Bileam, van Rembrandt en het jaren ’60 dorp, en vergeleken met Afrika, Zuid-Korea en China verschaft de Nederlandse intensieve dierhouderij haar bewoners relatief fatsoenlijke woon en leefomstandigheden.
De kleine hokjes voor kippen waar Eric op wijst, zijn sinds 2012 in de hele Europese Unie verboden. Alle Europese kippen lopen op dit moment vrij rond. Geen ei in onze supermarkt komt nog uit een legbatterij. Zes jaar geleden begonnen sommige boeren hun biggen te verdoven voordat ze hen castreerden, een praktijk die twee jaar later door de intensieve varkenshouderij werd overgenomen. Inmiddels zijn we alweer een stap verder. Grote slachterijen accepteren vrijwel geen vlees meer van gecastreerde varkens, waarmee niet alleen de onverdoofde, maar ook de verdóófde castratie van biggen in zicht is.
Het afbranden van kippensnavels wordt per 2018 verboden, zo maakte staatssecretaris Sharon Dijksma deze zomer bekend. Hiermee loopt Nederland vooruit op Duitsland en België waar het snavelbranden wel nog is toegestaan, reden waarom Nederlandse pluimveehouders vrezen te worden weggeconcurreerd door goedkopere Duitse en Belgische kipfilets.
Het waren –ere wie ere toekomt- biologische boeren die het welzijn van dieren onder de aandacht van een breed publiek hebben gebracht. Zij waren het bijvoorbeeld, die in 2007 startten met het verdoofd castreren van biggen. Bovendien hebben varkens op biologische boerderijen meer bewegingsruimte dan in de intensieve veeteelt. Het afknippen of branden van kippensnavels is in de biologische sector al lang verboden, ook zitten kippen hier vaker in het daglicht dan in de intensieve pluimveehouderij, wat hun welzijn bevordert.
De biologische sector is op deze punten ingehaald door de gangbare landbouw. Wat de bioboeren eerst zo uitzonderlijk maakte, wordt vandaag opgenomen in de reguliere wetgeving en doorgevoerd in het reguliere systeem.
Dat dit mogelijk is, toont de intensieve landbouw als leergierig en open voor verandering. Praktijken uit de alternatieve sector die blijken te werken, worden ingepast in de intensieve sector. Tegelijkertijd blijkt uit deze gang van zaken, dat ‘bio, slow en lokaal’ een krachtige aanjager is van verbeteringen in de intensieve landbouw. Biologische landbouw is een belangrijk laboratorium om innovaties uit te testen en aan de man te brengen. Maar die conclusie hadden Joszi Smeets en Kees Ruyter allang getrokken.

Wakker Dier
Tegelijkertijd zijn we er nog lang niet. Terwijl legbatterijen, castreren en afbranden bijna tot het verleden behoren, vraagt een fantastische club als Wakker Dier alweer aandacht voor nieuwe misstanden. Op dit moment circuleert op internet een gruwelijk filmpje waarop we zien hoe de staarten van biggen worden afgebrand. 32 miljoen biggen worden jaarlijks zo verminkt. Vergeleken met de dorpsboerderijen uit mijn jeugd, zitten deze varkens vandaag wel in het licht en worden hun uitwerpselen weggehaald. Maar buiten komen zij nog steeds niet.
De legkippen zijn dan wel bevrijd uit hun batterijen, maar vleeskippen –plofkippen- worden binnen zes weken zo vet gemest dat dit per definitie ten koste gaat van hun welzijn. Ook de ruimte die de leg- en vleeskippen krijgen om op te leven, is nog steeds niet ideaal.
Koeien komen er nog het best vanaf. Maar vleeskalveren worden te snel van hun moeders gescheiden en krijgen een ijzerarm dieet om zo blank mogelijk vlees te leveren. De bijna een miljoen vleeskalveren in Nederland lijden dan ook aan bloedarmoede.
Elly Michiels heeft dan ook een belangrijk punt wanneer ze meent dat rond dierenwelzijn een hoger Level Playing Field moet worden geschapen. Voor boeren uit de intensieve veehouderij die het beste met hun dieren voorhebben, is het lastig om grote stappen vooruit te zetten in een markt waarop minder betrokken concurrenten vrij spel houden. Door beproefde inzichten uit de biolandbouw op de nemen in de bestaande wetgeving, kan het door Elly bepleitte Level Playing Field stap voor stap op een hoger plan worden gebracht.

Binnenkort publiceert het katern Letter&Geest van Dagblad Trouw een essay waarin ik mijn onderzoek naar ‘Bio, slow en lokaal’ afrond. In dat essay stel ik dat ons verlangen naar een alternatieve voedselvoorziening meer te maken heeft met een door de globalisering opgewekte onrust, dan met concrete problemen in de voedselindustrie.
In dit essay roep ik de voorstanders van ‘Bio, slow en lokaal’ op om hun kritiek om te zetten in politieke actie. Impliciet geef ik dan ook antwoord op reacties van Frank van der Hoven, Elizabet van der Kooij en De Stadsakker dat de opkomst van bio, slow en lokaal begrepen moeten worden als zorg voor het milieu.