CÉLINE HOEKS over promotie Ralf Bodelier
Donderdag 28 juni 2012 verdedigde Ralf Bodelier zijn proefschrift genaamd Kosmopolitische perspectieven. Reflecties op ‘Human Development’ en ‘Human Security’ op de Universiteit van Tilburg. ‘Niet alleen een bijzonder goed boek, maar ook een bijzonder belangrijk boek,’ aldus hoogleraar en promotor van Dijk in zijn lovende speech aan Bodelier. [ Céline Hoeks. Vice Versa, 2 juli 2012] In het proefschrift Kosmopolitische perspectieven. Reflecties op ‘Human Development’ en ‘Human Security’ onderzoekt Bodelier de betekenis van het kosmopolitisme, ofwel het wereldburgerschap. In een wereld waarin de mondiale verbondenheid lijkt toe te nemen, vraagt Bodelier zich af of de mondiaal denkende burger, de kosmopoliet, wel bestaat. Kan de burger de eigen nationale grenzen overschrijden en zich verantwoordelijk voelen voor haar medemens in Afrika, Azië of Latijns-Amerika? Dit is vandaag de dag een zeer belangrijk vraagstuk. Enerzijds laat het journaal vaak sombere beelden zien van ontwikkelingslanden. Beelden waarin de toestand in Syrië verslechtert en de spanningen met buurland Turkije oplopen. Beelden waarin de gewapende opstand in Mali gevaarlijke vormen aanneemt. Beelden waarin bijna een miljoen mensen vluchten voor overstromingen in het noordoosten van India. Anderzijds spreekt tegelijkertijd in Nederland menig politiek partij zich uit tégen de hulp aan ontwikkelingslanden. In de ogen van Bodelier een cruciaal moment om stil te staan bij de betekenis en realiteit van de kosmopoliet.
Realiteit en filosofie Voor Bodelier begon de zoektocht naar het kosmopolitisme bij Grace Phiri, een vrouw die woont in de krottenwijk Ndirande in Malawi. Hij ontmoette haar op het marktplein van Ndirande tussen de minibusjes. Met uitgestoken hand vroeg zij Bodelier haar dochter te helpen, die op haar knieën in het zand zakte op het punt om te bevallen. Enigszins overrompelt stemde hij in. Toen Bodelier de stralende Grace Phiri twee weken later weer tegen kwam, vroeg hij of zij hem haar levensverhaal wilde vertellen. Een levensverhaal dat bij Bodelier dé vraag van zijn proefschrift oproept: moeten wij als burgers in het Westen zorg dragen voor vrouwen als Grace Phiri die leven in armoede? In het proefschrift vormt het verhaal van Grace Phiri de rode draad. Bodelier neemt letterlijk naast haar plaats en probeert vanuit haar perspectief de betekenis en realiteit van het kosmopolitisme te ontrafelen. Bodelier onderbouwt zijn argumenten aan de hand van het gedachtengoed van vijf filosofische grootheden – Diogenes van Sinope, Marcus Aurelius, Immanuel kant, Emmanuel Levinas en Amartya Sen. Hij concludeert dat de filosofen door de tijd heen het eens zijn over een betekenis van het kosmopolitisme: burgers die rijk en veilig leven moeten verantwoordelijkheid dragen voor mensen die in armoede en onveiligheid verkeren.
Hoe kosmopolitisch zijn wij? Het proefschrift gaat vervolgens in op twee programma’s van de kosmopolitische organisatie bij uitstek, de Verenigde Naties (VN). Zijn de mondiale actieprogramma’s van de VN, Human Development onder de noemer Millennium Ontwikkelingsdoelen en Human Security in de vorm van VN-vredesmissies, wel echt kosmopolitisch te noemen? Of handelen beide initiatieven toch meer uit eigenbelang? Om meer inzicht te geven in dit vraagstuk onderzoekt Bodelier de rol van empathie en angst, zowel in de ontwikkeling en implementatie van de VN-programma’s, als in het ontstaan van een breder maatschappelijk draagvlak voor kosmopolitisch denken en doen. Over de realiteit van het kosmopolitisme is Bodelier enigszins somber. Zo concludeert hij dat een kosmopolitische denkwijze nog niet voldoende voorhanden is binnen de VN programma’s en in de bredere samenleving. Volgens Bodelier moeten de actieprogramma’s van de VN omtrent Human Development enHuman Security beter worden doordacht. En ook al lijken wij steeds meer empathie te tonen voor burgers aan de andere kant van de wereld, ook de angst voor elkaar neemt toe. In zijn zoektocht naar de betekenis en realiteit van de kosmopoliet laat Bodelier de gangbare academische schrijfwijze links liggen. In plaats daarvan kiest hij voor 27 vlot geschreven essays met filosofische reflectie. Bovendien heeft Bodelier op 20 juni ook een handelseditie van zijn proefschrift uitbracht bedoeld voor het hele Nederlandse publiek onder de naam Kosmopoliet & Krottenwijk.
De verdediging De verdediging van het proefschrift Kosmopolitische perspectieven. Reflecties op ‘Human Development’ en ‘Human Security’ wordt op donderdag 28 juni om stipt vier uur ingeluid door de pedel. Bodelier krijgt nauwgezet driekwartier de tijd om zijn proefschrift te verdedigen tegenover de promotiecommissie – bestaande uit onder andere hoogleraar sociale geografie en directeur van het Afrika Studiecentrum Ton Dietz en hoogleraar rechtsfilosofie Paul Cliteur. Met het oog op de schrijfstijl is de promotiecommissie benieuwd waarom Bodelier heeft gekozen zijn proefschrift te schrijven middels essays. Een keuze die Bodelier verantwoordt door te wijzen op de kracht van de essay vorm. Essays bieden volgens hem meer ruimte voor het inpassen van actuele gebeurtenissen en opinies. Daarnaast benadrukt hij dat hij veel belang hecht aan de toegankelijkheid van zijn proefschrift. ‘Ik heb geprobeerd het zo te schrijven dat mijn vader het gewoon kan lezen.’
Met betrekking tot de inhoud is een van de vragen van de promotiecommissie waarom hij heeft gekozen voor een Afrikaanse vrouw als personificatie van armoede en voor westerse filosofen als representatie van het kosmopolitisme. Benadrukt hij zo niet impliciet het stereotypebeeld van ontwikkelingssamenwerking (OS)? Bodelier meent van niet. Zo laat zijn vergelijking tussen de verhalen van Grace Phiri en de Wereldbank publicatie The voices of the poor grote overeenkomst zien en benadrukt hij dat armoede ook wel degelijk een probleem is in meer ontwikkelde landen. Daarnaast beoogt Bodelier de lezer te informeren over de huidige dominante narratief omtrent OS. Een beeldvorming waarin de vijf gekozen filosofen onmiskenbaar het meest invloedrijk zijn geweest.
Zeer positief De promotiecommissie is zeer positief over het proefschrift van Bodelier. Zo benadrukken zij de relevantie van het onderwerp. Ook loven zij het scherpzinnige gebruik van de Nederlandse taal. Een krachtige combinatie van filosofische reflectie en journalistieke vlotheid. Door het verhaal van de enkeling (Grace Phiri) als rode draad te nemen en ieder essay te bekronen met een eigen inleiding en conclusie is Bodelier er volgens de commissie in geslaagd een goed coherent boek te schrijven. Tot slot onderschrijven zij de integriteit en kritische blik van Bodelier, waarbij hij niet schroomt partijen tegen zich in het harnas te jagen.
Naast de schrijfstijl en coherentie is hoogleraar en promotor van Dijk positief over de samenwerking met Bodelier. Het was absoluut geen gangbare samenwerking. Doorgaans geeft professor van Dijk zijn promovendi advies over de literatuurkeuze en helpt hij hen verder als zij ‘vastzitten’ in hun schrijfproces. Echter bij Bodelier was het een heel ander verhaal. Hij nam geen enkel literatuuradvies aan en schreef zo vlot en makkelijk dat hij als promotor hem juist af en toe vast moest zetten. Een uitspraak die de zaal enthousiast doet lachen. Al is Bodelier redelijk somber in zijn conclusies wat betreft de realiteit van het kosmopolitisme, zijn proefschrift vormt een stap in positieve richting. Met het behalen van zijn doctorsbul was het donderdagavond in ieder geval tijd voor vreugde en feestviering.